Człowiek, środowisko, narzędzia – podstawy oceny ergonomicznej i działań polepszających warunki pracy

 

 

Ergonomia to dziedzina nauki zajmująca się relacjami pomiędzy człowiekiem i jego materialnym otoczeniem, której celem jest – najogólniej rzecz ujmując – optymalne dopasowanie przestrzeni i przedmiotów do naszych potrzeb.

 

To jedna z nielicznych nauk „wymyślonych” w Polsce, gdyż twórcą pojęcia ergonomia jest polski przyrodnik, Wojciech Bogumił Jastrzębowski, autor pionierskiej rozprawy ergonomicznej opublikowanej w 1857 r. pt. Rys ergonomji czyli nauki o pracy, opartej na prawdach poczerpniętych z Nauki Przyrody, w której tak tłumaczył nazwę i istotę nowej dyscypliny: „Nazwiskiem Ergonomji, wziętem od wyrazu greckiego ergon (praca) i nomos (prawo, zasada), oznaczamy Naukę o Pracy, czyli o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy siły i zdolności.” Współcześnie pojęcie ergonomii rozumie się znacznie szerzej, gdyż skupia się ona na dostosowaniu przedmiotów codziennego użytku, narzędzi, maszyn, pojazdów, miejsc pracy i wypoczynku oraz ich wyposażenia do ludzkich możliwości i ograniczeń. Ograniczenia te wynikają zarówno z określonych wymiarów i właściwości fizycznych ludzkiego ciała, jak również ze sposobu, w jaki funkcjonują nasze zmysły, umysł i psychika. Znaczącym utrudnieniem w procesie dopasowania otoczenia do człowieka jest zmienność cechująca populację ludzką. Różnimy się między sobą wymiarami ciała, siłą, możliwościami percepcyjnymi, a w dodatku każdy z nas jako jednostka również zmienia się – zarówno z upływem lat, jak i pod wpływem występujących w przyrodzie cykli (np. rytm okołodobowy).

 

Przykładów stosowania zasad ergonomii przytoczyć można mnóstwo. To choćby drzwi, które łatwo otworzyć, bo klamkę zamontowano na dostępnej dla wszystkich wysokości, do jej naciśnięcia nie jest wymagana nadmierna siła, a użytkownik, podchodząc do drzwi po raz pierwszy, potrafi sobie z nimi poradzić bez instrukcji obsługi. To prawidłowy mikroklimat, zapewniający nam poczucie komfortu, zależne przecież nie tylko od temperatury czy wilgotności powietrza, ale także np. od aktualnego poziomu aktywności fizycznej czy stopnia ciężkości wykonywanej pracy. Wreszcie ergonomiczny może być także serwis internetowy – pomagający użytkownikowi znaleźć to, czego szuka, łatwy w nawigacji, czytelny. Częściej jednak dostrzegamy przypadki rozwiązań nieergonomicznych: niewygodne krzesła w restauracji, czajnik, który ciężko chwycić i opróżnić bez rozlania zawartości czy ryzyka poparzenia, zbyt skomplikowany pilot do telewizora czy nieodpowiednio oświetlony przedział pociągu, w którym nie da się komfortowo poczytać książki. Tak szerokie spektrum problemów, którymi zajmuje się ergonomia, stwarza konieczność korzystania przez ergonomistów – czyli specjalistów w tej dyscyplinie – z dorobku wielu dziedzin nauki, takich jak anatomia, fizjologia, medycyna, psychologia, socjologia i nauki techniczne. Zawsze jednak w ergonomii obowiązuje podejście o charakterze antropocentrycznym, wyrażające się stawianiem na pierwszym miejscu zdrowia i dobrostanu człowieka. Stąd też naczelną zasadą stosowania ergonomii jest dopasowanie warunków pracy do pracownika, a nie zmuszanie pracownika do dostosowania się do warunków pracy.

 

Po co w ogóle zajmować się ergonomią w pracy? Oprócz dość oczywistych korzyści związanych z lepszym samopoczuciem psychicznym i fizycznym użytkowników ergonomicznych przedmiotów i miejsc, okazuje się, że lepiej dopasowane do ludzi stanowiska pracy mogą poprawić również wskaźniki ekonomiczne przedsiębiorstw. Efekty interwencji ergonomicznej pokazane w tabeli 1. są wycinkiem danych zebranych przez departament Pracy i Przemysłu stanu Waszyngton (Washington State Department of Labor & Industries we współpracy z Puget Sound Human Factors and Ergonomics Society (PSHFES) i wskazują na szeroko pojęte korzyści płynące ze stosowania ergonomii.

 

Oceniając ergonomię danego stanowiska pracy, ergonomista analizuje przede wszystkim obciążenie, jakie stanowisko to wywiera na użytkownika. Obciążenie to z reguły można podzielić na obciążenie psychiczne, spowodowane rozmaitymi bodźcami oddziaływującymi na układ nerwowy użytkownika, oraz obciążenie biomechaniczne, spowodowane koniecznością utrzymywania pozycji przy pracy oraz wysiłkiem włożonym w wykonywanie czynności roboczych. 

 

Współczesne stanowiska pracy cechuje tendencja do eliminowania operacji ro­bo­czych wymagających dynamicznego zaangażowania dużych grup mięśniowych, na rzecz pra­cy statycznej przejawiającej się w wymuszonej postawie ciała. Wymuszenie przyczynia się do zwię­ksze­nia uciążliwości pracy. Tak sytuacja dotyczy również pracowników laboratoriów, gdzie największą uciążliwością staje się konieczność utrzymania niezmiennej postawy ciała przez dłuższy czas. Istotne jest, że ujemny wpływ ma nie tyle pozycja ciała, co jej niezmienność. Mimo obniżonego obciążenia biomechanicznego dynamicznego (wydatku energetycznego), pracownik odczuwa konsekwencje rosnącego obciążenia statycznego. Taki statyczny wysiłek może być wyczerpujący, ale nie da się go dobrze oszacować przez pomiar wydatkowanej energii, stąd też szczególną uwagę poświęcimy możliwościom redukcji obciążenia statycznego, ze szczególnym uwzględnieniem stanowiska, przy którym rosnąca rzesza ludzi spędza coraz więcej czasu służbowego i prywatnego – komputerowego  stanowiska pracy.

 

Równie istotną rolę w zapewnianiu dobrostanu pracowników odgrywa odpowiednia organizacja procesów pracy, kładąca nacisk na racjonalne wykorzystanie zasobów ludzkich. Głównym problemem jest w takich przypadkach zoptymalizowanie przepływu środków pracy (np. narzędzi, aparatury, odczynników chemicznych, próbek) oraz samej siły roboczej tak, by skrócić czas wykonywania poszczególnych czynności czy zmniejszyć wysiłek potrzebny do realizacji danego procesu. Takiej optymalizacji podlegać może zarówno pojedyncze stanowisko pracy, jak i ich grupy funkcjonalne, czy wręcz całe hale produkcyjne, laboratoria, magazyny, itd. W pierwszym przypadku wiele zależy od samego użytkownika stanowiska, który może w mniej lub bardziej racjonalny sposób rozmieścić materiały i narzędzia, z jakich korzysta, wpływając tym samym na wymaganą liczbę ruchów roboczych czy ich zasięg. Analogicznie, na jakość warunków pracy przekładać się będzie sposób rozmieszczenia środków pracy w sytuacjach, gdy konieczne jest przemieszczanie się między kilkoma stanowiskami lub pomieszczeniami. Znajomość częstości, z jakimi pracownicy muszą korzystać z kolejnych pomieszczeń, umożliwia takie rozmieszczenie przechowywanej w nich aparatury, aby zminimalizować przebywaną sumarycznie drogę. Wiele problemów tego typu można rozwiązać, kierując się zdrowym rozsądkiem i logiką, w przypadkach bardziej skomplikowanych stosowane są odpowiednie metodologie i podejścia formalne o charakterze ilościowym, pozwalające w sposób obiektywny ocenić rozwiązania istniejące i zaproponować stosowne ulepszenia.

 

Pracownicy laboratoriów niemedycznych, oprócz doświadczania na co dzień typowych czynników materialnego środowiska pracy, mogą być narażeni na inne, potencjalnie szkodliwe, jego składniki, takie jak promieniowanie, zapylenie, bezpośredni kontakt z chemikaliami, itp. Ponieważ jednak wymagane w takich przypadkach środki ochrony oraz dopuszczalne poziomy narażenia na czynniki szkodliwe określają odpowiednie przepisy i normy, niniejszy cykl tekstów chcielibyśmy rozpocząć od próby odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób stworzyć pracownikom laboratoriów takie warunki środowiskowe, które byłyby dla nich „przezroczyste”, nie przeszkadzając w wykonywanej przez nich pracy. Spróbujemy przybliżyć problematykę materialnego środowiska pracy, szczególną wagę przykładając do oceny mikroklimatu, oświetlenia i hałasu, jako głównych i najistotniejszych jego elementów, warunkujących dobre samopoczucie osób w nim przebywających.

 

 

Literatura

1. Jastrzębowski W. B., 1857, Rys Ergonomji czyli Nauki o Pracy opartej na naukach poczerpniętych z Nauki Przyrody. Przyroda i Przemysł (numery 29-32). Poznań 1857.
2. Puget Sound Human Factors and Ergonomics Society, 2006, Examples of costs and benefits of ergonomics, http://www.pshfes.org/cba.htm, 14.05.2009

 

*dr inż. Katarzyna Jach, dr inż. Marcin Kuliński – Laboratorium Ergonomii, Instytut Organizacji i Zarządzania, Politechnika Wrocławska; e-mail: katarzyna.jach@pwr.wroc.pl(link sends e-mail)

 

 

Tabela 1. Efekty interwencji ergonomicznej

Miejsce pracy	Rodzaj interwencji	Efekt
Stanowisko biurowe	● Wymiana umeblowania (4000 pracowników)	● Spadek absencji z 4% do 1% (75%), wzrost efektywnego czasu pracy z 60% do 86% (40%)
Biuro (ubezpieczenia)	● Przeprojektowanie stanowisk pracy: regulowane krzesła, biurka, podstawy pod klawiatury, oświetlenie	● 1 000 000 $ w ciągu trzech lat z tytułu spadku kosztów rekompensat dla pracowników
Wprowadzanie danych	● Przeprojektowanie stanowisk pracy: regulowane krzesła, biurka, podstawy pod klawiatury, oświetlenie ● Zmiana koloru ścian ● Przerwy w pracy	● Wzrost tempa pisania z 9480 do 11300 znaków/godz ● Spadek wskaźnika błędów z  0,19-4,73% do 0,18-1,10%
Pielęgniarka w szpitalu	● Program redukcji  podnoszonych ciężarów ● Zakup urządzeń mechanicznych ułatwiających podnoszenie	● 14% redukcja strat czasu ● 33% spadek skarg personelu w ciągu 3 lat
Dystrybucja paliwa	● Modyfikacja wyposażenia, trening, zmiana systemu zarządzania	● Spadek liczby wypadków o 54% w ciągu 2 lat ● Spadek straconych dni roboczych o 94%